Bəlkə də on bir iqlim növünün doqquzundan çələng hörmüş Azərbaycanın əsrarəngiz təbiəti ilə seçilən diyarlarından birində- Yardımlıda dünyaya göz açdığım üçün lap uşaqlıqdan tənhalanıb saatlarla qayalıqlara, meşələrə, dərə və yamaclara, şırhaşırla axan dağ çaylarına tamaşa edər, rastlaşdığım hər hansı təbii abidəyə böyük maraq, heyranlıq və aludəliklə baxardım. Bu sirli, sehrli təbiət incilərinin necə yaranması haqqında öz-özümə suallar vverərdim, cavablar arayardım. Təsadüfi deyl ki, əlimə qələm alıb “Ana” sözünü yazmağa başladığım andaca ana təbiətə də aid rəsmlər cızmağa başlamışam.
Təbiət- gözəllik, təbiət- rəsm, təbiət- musiqi, təbiət- yaddaşlardan silinməyən ədəbi əsər- bir sözlə, təbiət büsbütün incəsənətin özüdür ki, yaranışından canlı aləmin diqqət mərkəzində dayanır…
Doğulub qoynunda boya-başa çatdığım Zenqaran kəndindən də Allah-Təala gözəl təbiəti- təbii gözəlliyi əsirgəməmişdir. Zenqaran kəndi Yardımlının ən ucqar kəndlərindən biri sayılır və Savalan dağlarının ətəklərində, dəniz səviyyəsindən az qala iki min metr yüksəklikdə, meşə içərisində, yazı-yayı gül-çiçəyə qərq olan, buz bulaqları ilə tanınan səfalı bir yerdədir. Özünəməxsus, əksərən də yabanı meyvələri – alma, armud, heyva, gavalı, alça, əzgil, itburnu, qaragilə, sirgilə ilə bol olan bu kəndin örüşü həm də şəfalı bitkiləriylə – çiyələk, moruq, böyürtkən, baldırğan, kəkotu, əməköməci, dəvədabanı, çobanyastığı, quzuqulağı, gicitkən, dağkeşnişi, qırxbuğum, qatırquyruğu, saqqızağacı, quşəppəyi, quşüzümü, bənövşə, novruzgülü, bulaqotu, yarpız və sairə ilə də zəngindir. Lap kiçik yaşlarimdan hay-küylərinə yuxudan oyandığım kəkliyin, bildirçinin, torağayının nəğməsi, qaratoyuğun, bülbülün cəh-cəhi hələ də qulaqlarımda səslənir. Saatlarla çəmənlikdə, yoncalıqlar arasında uzanıb bu quşların nəğmə deməsini az dinləməmişəm…
Yaşlı nəslin nümayəndələrinin məlumatına görə Zenqaran kəndinin əsası Yardımlının böyük yaşayış məskənlərindən olan Hamarkəndin ailələri tərəfindən qoyulmuşdur. Hamarkəndlə Zenqaran məsafə baxımından bir-birindən çox da uzaq deyil. Bu kəndləri biri-birindən ilin bütün fəsillərində şırhaşırla axan kiçik dağ çayı ayırır.
Tarixçilər Hamarkəndin ilk sakinlərinin Azərbaycanın bu gün də böyük tayfalarından sayılan Mollalı tayfası olması qənaətindədir. Kəndin əksər torpaq sahələrinin bu tayfanın adı ilə adlandırılması həmin fikrə bir daha aydınlıq gətirir. Hazırda isə kənd üç- Mollalı, Səfixanlı və Bəylərli tayfaları əsasında formalaşmışdır.
Mollalı tayfasının adı ilə bağlı müxtəlif fikirlər var. Onun ulu babalarının Ərəbistandan gəldikləri də deyilir. Xalq etimologiyasına görə mollalıların tarixi Şeyx Hüseynin adı ilə bağlıdır. O, Cənubi Azərbaycandan Yardımlının Alar kəndinə gəlmiş Molla Alı xanın qohumu olmuşdur. Digər bir mənbədə isə Hamarkənd-Zenqaran kəndlərindəki Mollalı tayfası Şahsevənlərin tərkibindəki məşhur Muğanlı soyundan ayrılma olduğu göstərilir…
İnsan gənc yaşlarında həyata böyük sevinclə, səadət dolu ümidlə atılır. Hər şey onun gözləri önündə rəngarəng görünür. Lakin zaman keçdikcə bu sevincin, səadətin işığı azalmağa, sönməyə başlayır. Necə deərlər, baharın ardınca yay, yayın ardınca payız, payızın ardınca qış gəlir. Roma filosofu Epikur yaxşı deyib: “İnsan xoşbəxt olmaq üçün yaşayır, xoşbəxtliksə təbiətin çağırışına hay verməklə, ona itaət etməkdədir”. Yəni bəzən arzu arzu olaraq da qalır; qismətinə düşənlə, taleyinə yazılanla barışmalısan.
Bakı Dövlət Universitetini bitirib bir neçə il Yardımlının Hamarkənd kənd orta məktəbində müəllim işlədim. Həyat yoldaşım, dünyasını çox vaxtsız dəyişmiş Afaq Cavadova da (Afaq Nəbiqızı- bax: saytdakı “O əsil qələm sahibi idi” yazısına) həmin məktəbin dil-ədəbiyyat müəllimi idi. Gözəl gənclik illərimizdi, şən, qayğısız. Lap elə yeniyetmə vaxtlarındakı kimi tez-tez meşələrin, çay qırağının, dərə və yamacların, bir sözlə, kəndimizin görməli, gəzməli yerlərinin seyrinə çıxardıq. Yazını, yayını demirəm, bu yerlərin qışında, xüsusilə də quşbaşı qar yağan dəqiqələrində dağ və yamaclarını, təpə və qayalıqlarını, meşələrini gəzməyin ayrı ləzzəti var… Bədahətən söylədiyim və sonralar “Ömrü verməyin bada” kitabımda (Bakı,1997) toplanmış aşağıdakı misralar da həmin günlərin, anların yadigarıdır:
Bura bir aləmdi, sirli bir aləm,
Gümüşü zirvənin qanadına bax.
Sərt qaya döşündə göyə ucalan,
Bu qoca palıdın inadına bax!
Yaxud:
Sərin-sərin səmasından meh əsdi,
Sürü keçdi, çoban yaman tələsdi.
Bir səs gəldi, dönüb baxdım vələsdi,-
Yardımlının qucağında dil açıb…
Azərbaycan xalqını dünya şair xalq adlandırır. Bəlkə elə buna səbəb təbiətinin füsunkarlığı-bərəkətli düzləri, başı qarlı uca dağları, sərin buz bulaqları, yamyaşıl sıx meşələri, Dəli Kürü, Xan Arazı, Göy gölü, mavi Xəzəri olmuşdur.
Həyatımda, belə desək, fövqəlada xarakterli heç nə olmayıb. Zəhmətkeş kəndli ailəsində böyümüşəm. Atam Xudaverdi kişi ortaboylu, xoşsimalı, olduqca mehriban, hər bir kəsi yaşından, şəxsiyyətindən asılı olaraq öz dilində danışdırmağı bacaran, deyib-gülən, yeri gələndə zarafatından qalmayan, hörmətçil bir adam idi. Ailəsini, əsasən, dülgərlikdən əldə etdiyi qəpik-quruşla dolandırardı. Atam həm də din adamı idi. Quran oxuyar, Quran ayələrindən əzbər söyləyər, vaxtlı-vaxtında namaz qılar, oruc tutardı. Mən onu bircə dəfə də olsa namazını qəzayə verən görməmişdim.
Atamın özündən başqa dörd qardaşı, bir bacısı vardı. Böyüklər – Ərzulla, atam, onlardan kiçiklər- Abiəli, Şirvan, Qasım, lap kiçikləri isə Gülqız bibim idi. Şirvan əmim müharibəyə gedib, geri qayıtmamışdı. Mən tarixin dərinliklərinə baş vura bilmərəm. Eşitdiklərim, bildiklərimsə ancaq yaxın keçmişimizlə bağlıdır. Ulu babamız Ağa Qasım adlı bir şəxs olub. Onun dövrünün sayılıb-seçilən kişilərdən olduğu söylənilir. Bu gün də qohumların çoxu “Qasımlı”, “Qasımov” soyadını daşıyır. Ağa Qasım kişinin övladlarından olan Xosrovun on üç uşağı- səkkiz oğlu: Mirzə Kərim, Ağa Kərim, Museyib, Ağa Rza, Zülfüqar, İsmixan, Allahverdi, Yusif və beş qızı: Narıngül, Zabitə, Osandıq, Badam, Xanımnisə dünyaya gəlir. Onlardan ancaq üçünü- Museyibi, Ağa Rzanı və İsmixanı görmüşdüm; bu gün də simaları gözümün qabağındadır. Museyiblə Ağa Rza Sovet hakimiyyətinin elə ilk illərindən ailələriylə birlikdə Yardımlıdan köçüb Puşkin ( indiki Biləsuvar) rayonunda yaşayırdılar. Museyiblə Ağa Rza kişi orta məktəbdə oxuduğum illərdə, İsmixan kişi isə onlardan xeyli sonra dünyasını dəyişdi. Hər üç qardaş kəndinin, elinin, obasının qeyrətini çəkən, heç kimin qabağında diz çöküb əyilməyən, sözü hər kəsin gözünün içinə şax deyən adam idi… Ağa Kərim babam cavankən rəhmətə gedir. Ailənin ağırlığı nənəmin- Balı nənəmin üzərinə düşür. Balı nənəm Yardımlının uzunömürlülərindən sayılırdı. Çox təəssüf ki, sağlığında istər dövri mətbuatda, istərsə də televiziyada bu barədə heç nə deyilmədi. Yadımdadır, mən əsgər gedəndə boynuma sarılıb dedi: -bala, gedirsən, ancaq qayıdanda bir də məni görməyəcəksən. Amma nənəm ondan sonra nə az, nə çox, düz 31 il də yaşadı. 1997-ci ilin fevralında, atamın ölümündən 3 il sonra, 125 yaşında əbədiyyətə qovuşdu. Ağakərim babamın isə mən üzünü görməmişdim. Onun barəsində bilgilərimi atamdan, anamdan,əmilərimdən alırdım.
Balı nənəmdə kişi hünəri, kişi cəsarəti vardı. Gözümü açandan mən onu at belində görmüşdüm.
Zenqaran kəndindən azca aralı- cənub istiqamətində müxtəlif növ iri gövdəli ağaclarla zəngin qalın, sıx meşə yerləşir. Uzun illər ondan həm tikinti materialları, həm də yanacaq kimi istifadə edildiyindən indi xeyli seyrəlib. Meşənin içi ilə- üzü yoxuşa dolana-dolana dırmanan 15-20 kilometrlik daşlı-çınqıllı dağ yolu həm də bu bölgənin axar-baxarı ilə seçilən Mursaqlı, Yuvagah, Soyuqbulaq, Çobançağıran daş, Tiydaş, Baldırğanlı dərə, Haçayurd, Dərəkeçməz kimi yaylaqlarından keçir.
Balı nənəm danışırdı ki, yazın ortaları olardı. Mal-qaranı Yuvagah yaylağına aparmışdıq. Gecənin bir aləmində səs eşidib komadan bayıra çıxdım. Ay batdığından ətrafa zil qaranlıq çökmüşdü. Xeyli ora-bura göz gəzdirdikdən sonra gördüm külək çardağdan nehrəni yerə salıb, sındırıb. Fikir məni götürdü, nə edim? Sübhdən nehrə tökməliyəm?! Zəhməti bir yana, iki iri qazanın qatığını çürüdüb atasıyammı? İstədim uşaqları oyadıb xəbərdarlıq edəm, ancaq qıymadım, çox şirin yatmışdılar. Özlüyümdə qət elədim ki, nehrə gətirmək üçün kəndə getməliyəm. Özü də bu dəqiqə, vaxt itirmədən. Elə də elədim. Tələsik atı gətirib yəhərlədim, heç kimin xəbəri olmadan minib gecənin o qaranlığında obadan çıxdım və Yuvagah meşəsinin içi ilə, neçə-neçə dərə-təpədən, qayalıqlardan keçən o yolla yarıçaparaq kəndə tərəf sürdüm.
Nehrəni götürüb gəldiyim yolla da geri qayıtdım. Obaya çatanda günün gözü yenicə qızarırdı. İnəkləri sağıb kövşənə ötürdüm, südü bişirdim, nehrəni çalxaladım, yağını, ayranını ayırdım və süfrə açıb, heç nə olmamış kimi, uşaqları yuxudan oyadaraq səhər yeməyinə səslədim…
Anam Bibixanım Mahmudəli qızı da Zenqaran kəndində dünyaya göz açıb. Anamın ulu babaları- Heydərli tayfası- çox-çox əvvəl Lerik bölgəsindən köçərək bu kənddə məskunlaşıblar. Ana babam Mahmudəli əslən Lerik bölgəsindən olan Mərcan adlı qızla evlənir. Bu evlilikdən dayılarım – Qardaşxanla Tərxan, xalalarım – Xanımgüllə Sarıgül və anam Bibixanım dünyaya gəlir.
Mərcan nənəm balacaboy, girdəsifət, olduqca mülayim bir qadın idi. Babam Mahmudəli kişiylə müqayisədə o tez dünyasını dəyişdi. O vaxt mənim ancaq 7-8 yaşım olardı.
Mahmudəli babamdan söz düşəndə anam onun ailədə çox zəhmli, sərt olduğunu söyləyərdi. Həmçinin, onu da söyləyərdi ki, babanız böyük səbr və təmkin sahibi idi, ürəyindəkilərini, lap elə çarəsiz dərd-səri də olsaydı, çox vaxt bizlərdən gizli saxlayar, heç birimizlə bölüşdürməzdi.
Mahmudəli babamın Şahverən adlı bir qardaşı da vardı. Hər iki qardaş pəhləvan cüssəli – ucaboy, enlikürək, buğanı buynuzundan tutub göyə qaldırmağa qadir olan adamdı. Şahverən kişinin meşədən çiynində şalban gətirməsini öz gözlərimlə görmüşdüm.
Şahverən kişi kolxozun əkin sahələrinin qarovulunu çəkərdi və insafən desək, öz işinə böyük məsuliyyətlə, vicdanla yanaşardı. Quzeyli-güneyli əkinə yararlı sahələrdə buğda ilə yanaşı arpa, noxud, darı, mərci, paxla, və lərgə də əkilərdi. Məhsul yığımında- böyükdən kiçiyə- hamı çox fəal iştirak edərdi.
Şahverən kişinin gözünü oğurlayıb bir dəstə sütül noxud,paxla, yaxud lərgə dərib aparmaq çox az adama nəsib olan iş idi. Onun qorxusundan zəmilərə quş da səkə bilməzdi. Gün çıxandan gecə yarısına kimi çölləri gəzib-dolaşan Şahverən kişi xəlvəti guşəyə çəkilən kimi qəmli, kədərli notlarla köklənmiş boyatılar deyərdi. Bunlar adi boyatı deyimi deyildi. Bunlar uzun illərin ağrı-acısını dağlarla, dərələrlə, meşələrlə də bölüşmək istəyən bir insanın harayı, naləsi idi. Şahverən kişinin daha çox oxuduğu aşağıdakı ağı-boyatı yəqin ki, Zenqaran kəndindəki yaşlı nəslin yaddaşında bu gün də yaşamaqdadır:
Əzizim balabanı,
Asta çal balabanı.
Hamının balası gəldi,
Bəs mənim balam hanı!?
Sonralar anamdan öyrəndim ki, Şahverən kişinin tək bircə oğlu varmış, o da müharibəyə gedib qayıtmayıb.
Böyüklərdən eşitmişdim ki, dayı insana digər qohumlardan bir köynək yaxındır. Görünür, bu fikir uzun illər sınağa çəkildiyindən bu gün artıq el deyimi adını qazanıb. Ayaq tutub yerimək istədiyim andan dayılarıma fəxarətlə baxmışam, hər ikisi qürur mənbəyim olub, dərd-sərimi, ağrı-acımı onlarla da bölüşdürmüşəm, ilk istəyimi, ilk arzumu həm də onlara açmışam.
Böyük dayım Qardaşxangilin evilə bizim evin arası bir neçə metrlik idi. Bir ayağım həmişə onlarda olardı. Qardaşxan dayımla ünsiyyətdə olmağdan ləzzət alardım. Bəzən gecələr ailəliklə birlikdə başına yığışardıq və o bizə heç vaxt eşitmədiyimiz çox maraqlı nağıllar, rəvayətlər, dastanlar danışardı.
Mütaliəni çox sevirdim. Ciddi mütaliəyə hələ ibtidai siniflərdə oxuyarkən başlamışdım. Yeddinci sinifdə oxuyanda “Min bir gecə nağılları” Azərbaycan dilində yenicə nəşr olunmuşdu. Kitabxanaya getdim ki, mən də onu alıb oxuyum. Amma Hamarkənd kənd kitabxanasının ən fəal oxucularından olsam da həmin kitabı mənə vermədilər, dedilər ki, onu oxumaq hələ səninçün tezdir
Aradan bir ay keçməmişdi ki, həmin kitabı Qardaşxan dayımgilin rəfində gördüm. Bilirdim ki, o dâ kitab həvəskarıdir. Və çox vaxt işdən sonra gecələr lampa işığında mütaliyə edərdi.
Mən “Min bir gecə”ni əlimə götürüb vərəqləyirdim ki, Qardaşxan dayımın həyat yoldaşı Nurxanım (allah onu rəhmət eləsin) -“dayın bilsə acıqlanacaq. Tapşırıb ki, heç kim əl vurmasın” – dedi.
Mən tutuldum. Kor-peşiman kitabı qaytarıb yerinə qoydum.
Dayım arvadı pərt olduğumu görüb dedi: yaxşı, onda götür oxu, ancaq dayin işdən qayıtmamış gətir yerinə qoy.
Biz razılaşdıq və mən dayımdan xəlvəti hər gun dərsdən sonra kitabı götürüb oxuyur, gün əyilənə yaxın gətirib yerinə qoyurdum.
Bu minvalla da “Min bir gecə” naqıllarının 1 və 2- ci cildini oxuya bildim.
Qardaşxan dayımla arabir zarafatlasırdım da. Ancaq bəzən onun mənə qarşı olan səmimiyyətindən uşaqcasına istifadə edər, onu incidər, özündən çıxardardım.
O illərdə yaşıdlarımızin hər birində əldə düzəlmə oyuncaq tapança olardı. Bu oyuncaq tapançanı kibritlə doldurub atəş açardiq. Oyuncaq olsa da səsi əsil tüfəngdən, tapançadan geri qalmazdı. Bir gün əlimdə “tapança” yene dayımgilin həyətində var – gəl edirdim. Dayım eyvanda oturub nəyisə rəndələyirdi. Hərdən də gözlərini çəkib mənə nəzər salırdı. Bir az keçəndən sonra ayağa qalxıb mənə dedi:
Bacıoğlu (həmişə məni belə çağırardı), ehtiyatlı ol, düyəni ürküdərsən, tövlənin qabağında bağlamışam, doğum ayağındadır, yanında tapança- zad atma, ipi qırıb qaçar, tələf olar.
Atalar bu yerdə deyib: Dəlinin yadına daş salma, çünki xətası ola bilər.
Yavaş- yavaş arxaya, doqqaza sarı çəkildim, küçəyə çıxıb bu dəfə “tapanca”ya kibriti daha çox doldurdum.
Dayım getdiyimi zənn etmişdi. Daha boylanıb həyətə baxmırdı. Mən fürsətdən istifadə edib təzədən evin arxa tərəfindən həyətə daxil oldum, tövlənin qabağına gəldim. “Tapança”ni düz düyənin qulağına söykəyib atəş açdım. Düyə necə ürkdüsə, de bayaq çatısınl qırıb köndələn yolla (bu yol elə belə də adlanır) meşəyə tərəf götürüldü.
Qardaşxan dayım deyinə- deyinə heyvanın dalınca qaçdı və düyəni yaxınlıqdakı meşədən, “Kölət bulağı” adlanan bulağın yanından çətinliklə geri qaytara bildi.
Mən bununla da kifayətlənmədim. “Tapança”ni bir də doldurub yolun kənarındakı kolluğda gizləndim. Baxdım ki, dayım düyəni qabağına qatıb gətirir. Onlar mənim gizləndiyim yerə catar- çatmaz ikinci atəşi açdım. Belə olan halda Qardaşxan dayım necə əsəbləşdisə heyvanı buraxıb mənim dalımca düşdü. Mən meşənin içi ilə necə gəldi Zenqaran çayına doğru qacirdim, o da qovurdu.
Əlbəttə, dayım məni tuta bilmədi. Mən çayı keçib güney yamaclarinin birində gizləndim. Dayımsa məni tapmayıb geri qayıtmışdı.
Düyəni bir gün sonra kənddən dörd – beş kilometr aralıdakı meşədən tapdılar. Yenicə doğulmuş buzovu ilə birlikdə. Nə yaxşı ki, qurd-quş toxunmamışdı.
Anam çoxları kimi nehrə çalxayardı. Təzə nehrə yağından arabir də Qardaşxan dayıma göndərərdi. Özü də bu yağı cox vaxt dayımın özünə verərdik.
Novruz bayramı qabağı idi. Buna baxmayaraq, hər tərəf ağappaq qara bürünmüşdü. Həyətdə uşaqlarla qartopu oynayır, buz üzərində sürüşürdük.
(ardı var)
Səyadulla Kərimli 